Kim byli mieszkańcy Truso?
Pytanie to pojawiło się już na samym początku badań prowadzonych na obszarze tego portu handlowego. W miarę postępu badań odkrywano coraz więcej charakterystycznych obiektów (pozostałości budynków i łodzi) oraz artefaktów (głównie biżuterii), a także przedmiotów o przesłaniu symboliczno-wierzeniowym (m.in. amuletów), które coraz precyzyjniej pozwalały wypowiadać się w tej kwestii.
Wśród biżuterii były to ozdoby noszone głównie przez kobiety, które zarządzały gospodarstwem domowym. Licznie odkrywano zwłaszcza paciorki szklane i bursztynowe, które w dużej części stanowiły pozostałości bogatych kolii noszonych przez mieszkanki poszczególnych budynków. Szczególnie cenne w kwestii identyfikacji etnicznej mieszkańców Truso były ozdoby wykonane ze srebra i stopów miedzi, m.in. zapinki-brosze, zawieszki i plakietki. Całą gamę takich wyrobów odkryto w poszczególnych budynkach. Były to charakterystyczne dla rzemiosła skandynawskiego fibule płytkowe, tarczowate, równoramienne, trójlistne, języczkowate, pierścieniowate czy miseczkowate/żółwiowate. Ozdoby te noszone były głównie przez kobiety, chociaż niektóre z nich, np. zapinki pierścieniowate/podkowiaste, nosili też mężczyźni. Wśród zawieszek były to m.in. miniatury młotów Thora, wykonane z żelaza, poroża lub bursztynu (ryc. 1). Wśród plakietek zdecydowanie wyróżnia się, wykonane ze srebra wyobrażenie walkirii (ryc. 2).
Wszystkie wymienione wyżej typy ozdób to charakterystyczne dla nordyjskiego kręgu kulturowego wyroby. Zarówno ich kształt, a zwłaszcza ornamentyka, zawiera mocny przekaz symboliczno-wierzeniowy, charakterystyczny dla społeczeństw skandynawskich, tylko w ich łonie wytwarzany i przez nie rozumiany.
Wyjątkowym znaleziskiem związanym z wierzeniami jest bursztynowa zawieszka pryzmatyczna (ryc. 3). Zawieszki takie wywodzi się od okazów występujących m.in. w inwentarzach cmentarzysk kultury czerniachowskiej / Sântana de Mureş i w grobach alemańskich nad górnym Renem i wiąże z kultem Herkulesa, rzymskiego bóstwa. We wczesnym średniowieczu spotyka się je na cmentarzyskach i w osadach skandynawskich. Tam z kolei utożsamiano je z Donarem/Thorem. Podobne do znaleziska z Truso okazy pochodzą z wikińskich portów handlowych w Hedeby i Birce. Najbardziej jednak zaskakującym miejscem odkrycia analogicznej zawieszki był kompleks osadniczy na wyspie Torcello, położonej ok. 8 km na północny wschód od historycznego centrum Wenecji. Oprócz zawieszki pryzmatycznej i innych przedmiotów o proweniencji skandynawskiej odkryto tam srebrne monety, m.in. dirhem Abbasydów i denar Karola Wielkiego. Monety te, wybite na przełomie VIII i IX wieku, zdaniem wielu badaczy, w bardzo symboliczny sposób poświadczają znaczenie Torcello jako pośrednika w handlu między imperium karolińskim (Zachodem) a światem muzułmańskim (Wschodem). Cesarz bizantyjski Konstantyn Porfirogeneta pisząc o Torcello, nazwał je „emporion mega”, które utrzymywało kontakty handlowe z Północą. Obecność kupców ze Skandynawii w Torcello zdaje się potwierdzać m.in. odkryta tam bursztynowa zawieszka pryzmatyczna. Co było przedmiotem zainteresowania handlarzy z Północy? Mogły to być wyroby szklane, głównie naczynia, które wytwarzano w warsztatach działających w Torcello w IX-X w. Kontakty handlowe z regionem poświadczają m.in. fragmenty naczyń szklanych odkrytych w trakcie dotychczasowych badań wykopaliskowych w Truso. Dla części z nich można wskazać ścisłe analogie do wyrobów warsztatów szklarskich z Torcello. W Truso znaleziono też bardzo charakterystyczny szklany pionek do gry planszowej (ryc. 4). Jest bardzo prawdopodobne, że wykonano go w warsztatach w Torcello, gdzie odkryto identyczny okaz.
Analizując bursztynową zawieszkę pryzmatyczną z Truso, dowiedzieliśmy się zarówno o przesłaniu symboliczno-wierzeniowym, jaki zawierała oraz o jej przynależności kulturowo-etnicznej. Szukając zaś analogii odkryliśmy, że kontakty handlowe mieszkańców Truso obejmowały także południe Europy.
Więcej o przedstawionych wyżej przedmiotach oraz wielu innych artefaktach o proweniencji skandynawskiej można przeczytać w najnowszej publikacji Muzeum Archeologiczno-Historycznego w Elblągu dotyczącej badań w Truso, która ukazała się w ramach serii wydawniczej Studia nad Truso, tom V. Publikacja ta, autorstwa piszącego te słowa, została dofinansowana ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego pochodzących z Funduszu Promocji Kultury.
Marek Franciszek Jagodziński, Janów Pomorski stan. 1. Struktura i zabudowa strefy portowej. Wyniki badań archeologicznych w latach 2000-2008, „Studia nad Truso”, t. V, red. M. Bogucki. M.F. Jagodziński, Elbląg 2024.
Marek F. Jagodziński