Inny wymiar złotnictwa z Truso
Złotnictwo skandynawskie epoki wikingów (VIII-XI wiek) charakteryzuje się wielką innowacyjnością w zakresie technik produkcji przedmiotów z metali kolorowych. Wysoki kunszt rzemieślników parających się wytwórczością metaloplastyczną, prezentuje IV tom Studiów nad Truso wydany przez Muzeum Archeologiczno-Historyczne w Elblągu. Autorzy, Jarosław Strobin i Karol Żołędziowski, opublikowali tam bardzo bogaty materiał zabytkowy pozyskany w trakcie wieloletnich badań Truso. Zaproponowali też rekonstrukcje stosowanych wówczas technik produkcji, wsparte specjalistycznymi analizami metaloznawczymi.
Ogromna różnorodność wytworów metaloplastycznych z Truso przedstawionych we wspomnianej publikacji, pokazuje również inny wymiar tej działalności. Niezależnie od przeznaczenia czy funkcji tych przedmiotów – biżuteria, sprzęty, elementy oporządzenia, czy utensylia kupieckie – wyraźnie widoczny jest ich spójny przekaz kulturowy. Nie ulega żadnej wątpliwości, że ten mocny przekaz, inspirowany był wierzeniami społeczności skandynawskich związanymi z postrzeganiem świata. Możemy je poznać dzięki mitologii.
Mitologia skandynawska epoki Wikingów to cenne źródło informacji dotyczących zwłaszcza sfery wierzeń, magii i pogańskich obrzędów. W mitach znalazły odbicie stosunki panujące w dawnych społecznościach, a symbole głównych postaci skandynawskiego panteonu, funkcjonowały w świecie realnym m.in. w formie amuletów.
Przykładem może tu być fragment srebrnej zawieszki wykonanej w warsztacie złotniczym w Truso (ryc. 1). Cała kompozycja, mimo że zachowana fragmentarycznie, przedstawia niewątpliwie Walkirię z koniem. Walkirie, mityczne demoniczne dziewice, służyły Odynowi – zbierały poległych w czsie bitew wojowników i wskazywały im drogę do Walhalli. Podobne znaleziska pochodzą m.in. z Ribe, Tisso, Stentinget, Odense a także z Hedeby w Danii. Dzięki tym znaleziskom możemy przypuszczać jak wyglądała cała zawieszka z Truso, chociaż posiada ona istotne różnice w stosunku do znalezisk wymienionych powyżej. Przede wszystkim Walkiria z Truso wykonana jest mniej realistycznie – bardziej schematycznie. Daje to z jednej strony bardziej jasne przesłanki co do specyfiki warsztatu w którym powstała, z drugiej zaś ułatwia interpretację poszczególnych elementów ubioru i wyposażenia postaci.
Ryc. 1. Janów Pomorski/Truso, srebrna zawieszka przedstawiająca postać kobiety w długiej sukni z okrągłą tarczą i długim mieczem, na głowie spiczasty hełm. Stoi obok konia, trzymając go za uzdę (archiwum MAH Elbląg)
Charakterystyczna jest tu zwłaszcza długa suknia, dobrze widoczna jest też okrągła tarcza z wyraźnie zaznaczonym umbem. Pod tarczą widoczny jest długi miecz. Na głowie spiczasty hełm, spod którego spływają na plecy zaplecione w dwa warkocze włosy. Walkiria stoi z lewej strony konia, trzymając go za uzdę. Warto zwrócić uwagę, że we wszystkich innych znaleziskach tego typu, Walkiria stoi z prawej strony konia. Dużo szczegółów związanych z rzędem końskim (ogłowie, napierśnik) zawartych zostało również w zachowanym fragmentarycznie wizerunku konia, czego nie dostrzeżemy na przywołanych powyżej analogiach.
Innym amuletem związanym z wytwórczością jubilerską znalezionym w Truso jest pryzmatyczna zawieszka bursztynowa (ryc. 2)
Ryc. 2. Zawieszka wykonana z bursztynu znaleziona w Truso (archiwum MAH Elbląg)
Zdaniem niemieckiego archeologa Joachima Wernera (1964), a także innych badaczy, zawieszki tego typu związane są z kultem Herkulesa, rzymskiego bóstwa, który w świecie germańskim utożsamiany był z Donarem/Thorem. Nazwano je amuletami typu Herkules-Keulen. Zawieszki tego typu, znane są m.in. z inwentarzy cmentarzysk kultury czerniachowskiej/Sântana de Mureş (południowa Ukraina, Mołdawia, Siedmiogród, Besarabia oraz północno wschodnia Rumunia) z III-V wieku naszej ery – wykonano je głównie z kości/poroża (ryc. 3).
Ryc. 3. Zawieszka/amulet z cmentarzyska Basel-Gotterbarmweg, grób nr 15 (V wiek n.e.). Źródło: Lehmann 2014, II. Katalog, s. 27)
Występują one także na znacznie późniejszych chronologicznie cmentarzyskach skandynawskich. Przedmioty te były już wielokrotnie omawiane pod względem ich znaczenia i przesłania. Biorąc pod uwagę kontekst odkrycia takiej zawieszki w Truso (w pobliżu pracowni złotniczej), wskazać należy na inną niż dotychczas interpretację tych zawieszek, bardzo wyraźnie związaną z magicznym znaczeniem zawodu złotnika. Tego typu zawieszki pełniły funkcję amuletów związanych z działalnością metaloplastyczną jako miniatury kamieni probierczych (na co zwrócił uwagę Martin Ježek 2017) – symbolizujących magiczne zdolności złotników.
Patrząc na charakterystyczne dla warsztatów z Truso wytwory w postaci zapinek równoramiennych (ryc. 4) czy prostokątnych (ryc. 5), dostrzegamy ich skomplikowaną, zdawałoby się niezrozumiałą ornamentykę. Postacie ludzkie posiadają duże głowy z wyłupiastymi oczami, wąskie talie i gruszkowate nogi. Bardziej szczegółowe studia nad stosowaną wówczas ornamentyką wykazały, że inspiracją dla autorów tych dzieł była mitologia. Często były to konkretne postacie z mitologii, m.in. Odyn czy Loki, reprezentowane w materiale z Truso w postaci główki szpili (ryc. 6) lub aplikacji (ryc. 7).
Ryc. 4. Jedno z ramion zapinki równoramiennej z Truso, które wykonano w stylistyce Borre – na obu ramionach symetrycznie rozmieszczono po trzy główki z rozczesanymi na boki włosami, na zakończeniach z motywem rąk chwytających włosy – prawdopodobnie walka Asów z Olbrzymami w czasie Ragnaröku lub apoteoza konfrontacji dawnych wierzeń z chrześcijaństwem (archiwum MAH Elbląg)
Ryc. 5. Zapinka prostokątna z Truso przedstawiająca m.in. „chwytające bestie” (archiwum MAH Elbląg)
Ryc. 6. Główka szpili przedstawiająca głowę kobiety z włosami spiętymi w kok lub umieszczonymi w czepku. Uwagę zwraca fakt, że brakuje jej lewego oka – wizerunki takie interpretuje się jako przedstawienie Odyna – okiem zapłacił on za wypicie wody mądrości ze źródła olbrzyma Mimira (archiwum MAH Elbląg)
Ryc. 7. Dwie głowy posiadające charakterystyczne cechy – włosy ułożone w poziome dredy, wyłupiaste oczy, sumiaste wąsy i szpicbródkę – tak przedstawiano Lokiego. W Przypadku aplikacji z Truso, podwójna głowa jest dodatkowym argumentem za taką interpretacją – Loki nie był jednoznaczną moralnie postacią (archiwum MAH Elbląg)
Często wykorzystywanym motywem były wizerunki dzikich, walczących zwierząt, niekiedy zawierających elementy różnych gatunków (ssaków, gadów, ptaków), połączonych ze sobą w jeden abstrakcyjny obraz. Przedstawione są niezwykle dynamicznie i w zamierzeniu twórców groźnie – rozwarte paszcze, wyłupiaste oczy, rozszerzone nozdrza (ryc. 8).
Ryc. 8. Zakończenie okucia szkatuły w kształcie stylizowanej głowy wilka lub smoka znalezione w Truso (archiwum MAH Elbląg)
Artykuł jest elementem promocji nowego wydawnictwa Muzeum Archeologicznego w Elblągu. Więcej na temat metaloplastyki w Truso przeczytasz w nadchodzącym tomie Studiów nad Truso.
Bibliografia:
Ježek M.
2017 Archaeology of touchstones. An introduction based on finds from Birka, Sweden,
Prague.
Lehmann S.
2014 Das frühmittelalterliche Gräberfeld von Basel-Gotterbarmweg, Bern.
Werner J.
1964 Herkuleskeule und Donar-Amulett, [w:] JRGZM 11, s. 176–199.
Publikacja autorstwa Jarosława Strobina i Karola Żołędziowskiego, Wytwórczość metaloplastyczna z osady w Janowie Pomorskim, stan. 1. Wyniki specjalistycznych badań artefaktów z metali kolorowych i szlachetnych pozyskanych w sezonach badawczych 1984-1991 oraz 2000-2008 (red.) Marek F. Jagodziński, seria: Studia nad Truso, tom IV, została dofinansowana ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z Funduszu Promocji Kultury.
