Historia poszukiwań

Jeszcze pół wieku temu osada Truso owiana była tajemnicą, mając status niemal legendy. Wszystko za sprawą przekazu, w którym anglosaski podróżnik Wulfstan podał przybliżoną lokalizację emporium, którego przez ponad 100 lat nie udało się zlokalizować. Poniżej przedstawiamy historię poszukiwań osady i szczegóły odkrycia jej przez archeologia doktora Marka F. Jagodzińskiego.

Przedwojenne poszukiwania Truso

Historia poszukiwań wspomnianego emporium sięga drugiej połowy XIX wieku, kiedy opublikowane zostały pierwsze prace, w których przedstawiono próby lokalizacji Truso. Wówczas problematyką lokalizacji osady zajmowali się przede wszystkim niemieccy naukowcy, wskazujący co prawda różne miejsca jej położenia, jednak zgodnie uważali, że Truso należało poszukiwać w Elblągu (niem. Elbing) bądź jego najbliższych okolicach.

Ferdinand Neumann jako pierwszy przedstawił próbę lokalizacji Truso. Niemiecki historyk wyjaśnił niektóre nazwy występujące w przekazie Wulfstana, po czym wykorzystał je jako przesłanki wskazujące na położenie Truso i opowiedział się w tej kwestii za miejscowością Przezmark (niem. Preuschmarkt – Pruski Targ). Po 24 latach Augustin Kolberg odniósł się do koncepcji Neumanna krytycznie, samemu lokalizując Truso przy ujściu rzeki Elbląg. Zaznaczyć należy, że obie przytoczone koncepcje, były efektem analizy teoretycznej, w nurcie filologiczno-historycznym, opartym przede wszystkim o przekaz Wulfstana. Założenia prezentowane przez badaczy w następnych latach, były już po części rezultatem badań wykopaliskowych, wspieranych oczywiście studiami historycznymi, przyrodniczymi i geograficznymi.

Niezwykle blisko odkrycia Truso był Siegfried Anger, który w 1868 roku zwrócił uwagę na odkryte podczas prac niwelacyjnych przed pałacem w Hansdorf (obecnie Janów Pomorski) fragmenty ceramiki, węgle drzewne i szkielety ludzkie. W związku z tymi odkryciami, jako prawdopodobne miejsce lokalizacji Truso, obok Elbląga wskazał na Janów Pomorski, jednak nie przeprowadził tam badań wykopaliskowych.

W roku 1886 elbląski archeolog Robert Dorr odkrył na północnych przedmieściach Elbląga kilka wczesnośredniowiecznych grobów ciałopalnych i uznał, że mogą to być relikty związane z Truso. Dla ludności z obszaru Wysoczyzny Elbląskiej i obrzeży Starego Miasta w Elblągu, wprowadził nazwę Trusonowie i termin kultura trusońska. Taka klasyfikacja stanowiła nową jakość w badaniach nad stanowiskami z terenu ziem pruskich, co wiązało się z zauważalną już wówczas odrębnością rozwijającego się na terenie Wysoczyzny Elbląskiej osadnictwa w stosunku do pozostałych ziem pruskich. Stan badań nad zagadnieniem położenia emporium Truso do 1911 roku szczegółowo omówił Edward Carstenn.

Robert Dorr

W latach 30. XX wieku w Elblągu i jego najbliższych okolicach przeprowadzono liczne prace wykopaliskowe, których wyniki miały wskazywać na lokalizację Truso na terenie Elbląga. Zwolennikiem takiej koncepcji był Werner Neugebauer, który w związku z odkryciami skandynawskich pochówków na Polu Nowomiejskim w Elblągu postulował wikiński charakter osady Truso.

Krytycznie do niektórych założeń koncepcji Neugebauera (teza o istnieniu koloni skandynawskiej) odnosił się Bruno Ehrlich, który postulował pogląd, że część zabytków o proweniencji skandynawskiej mogła dotrzeć do Elbląga drogą handlową. W odniesieniu do położenia Truso, podobnie jak Neugebauer opowiadał się za Elblągiem.

Bruno Ehrlich

Aby w pełni zrozumieć system badań niemieckich naukowców należy uwzględnić jeszcze jeden aspekt. Studia, prowadzone zwłaszcza w latach 30. XX wieku były silnie inspirowane nazistowską indoktrynacją. Atmosfera, w której starano się dowodzić praw do ziem poprzez ciągłość etniczną, sprawiła, że niemiecka archeologia z bezsprzecznie wartościowej dyscypliny naukowej, zwróciła się w kierunku niebezpiecznego narzędzia propagandy hitlerowskiej. Znaczenie czynnika etnicznego przybierało często niemal groteskową formę, czego przykład stanowić może publikacja Wernera Neugebauera (1944), a także szereg innych prac napisanych przez takich naukowców jak Bruno Ehrlich czy Kurt Langenheim.

Werner Neugebauer

Okres powojenny

Po zakończeniu II wojny światowej problem lokalizacji Truso wciąż pozostawał nierozwiązany. W związku ze zmianą granic administracyjnych Polski i włączeniem w nie Elbląga i jego okolic badania nad położeniem Truso zostały podjęte na nowo, tym razem przez polskich badaczy.

Wypowiadało się w tej kwestii wielu mediewistów, archeologów i geografów. Jan Żak, podobnie jak Bruno Ehrlich i Werner Neugebauer (por. wyżej), w kwestii lokalizacji Truso wskazywał na Elbląg. Za koncepcją zakładającą położenie Truso w Elblągu opowiadał się także Gerard Labuda. Leon Roppel, na podstawie niezbyt przekonujących analiz etymologicznych lokalizował Truso w rejonie ujścia rzeki Świętej, w okolicach dzisiejszej miejscowości Tujsk.

Koncepcję Roppla, podważył znakomity mediewista Jan Powierski, który w kwestii lokalizacji Truso wskazywał Elbląg bądź jego bezpośrednie okolice. Inny polski archeolog – Andrzej Zbierski opowiadał się za rejonem ujścia rzeki Dzierzgoń do jeziora Drużno, co łączył z odkryciem na tym terenie dwóch monumentalnych pomostów i pozostałości wczesnośredniowiecznej łodzi klepkowej.

W dogłębnej analizie lokalizacji Truso, Stanisław Mielczarski krytycznie odniósł się do koncepcji zakładającej położenie Truso na terenie Elbląga, a także samych rozwiązań metodologicznych przyjmowanych podczas badań. W zamian zaproponował koncepcję, wg której Truso miało znajdować się w pobliżu miejscowości Drużno, co argumentował m.in. podobieństwem nazwy (Truso-Drużno) oraz założeniem, że wzmiankowana w relacji Wulfstana rzeka Ilfing to rzeka Wąska.

Dużo uwagi zagadnieniu lokalizacji Truso poświęcił Mieczysław Haftka. Podsumował on ówczesny stan badań nad położeniem osady komentując prace Mielczarskiego, Zbierskiego i Roppla, a także koncepcję zakładającą lokalizację Truso w Elblągu. Haftka poprzez poddanie wnikliwej analizie relacji Wulfstana, a także uwzględnienie kontekstu geograficznego, historycznego i językowego starał się dowieść, że Truso znajdowało się na terenie Elbląga, w rejonie ujścia niewielkiej rzeczki/strumienia – Kumieli. Swoją koncepcję oparł o założenie, że znana z przekazu Wulfstana rzeka Ilfing¸ to Kumiela – jeden z dopływów rzeki Elbląg. Na poparcie swojej koncepcji powołał się także na wczesnośredniowieczne stanowiska (osady i cmentarzyska) odkryte w trakcie prac wykopaliskowych w Elblągu.

Odkrycie osady

Sama historia poszukiwań osady Truso obejmuje wiele epizodów, teorii badawczych, mniej lub bardziej trafnych prób lokalizacji jej miejsca. Przełomowy dla ustalenia lokalizacji Truso okazał się, wprowadzony pod koniec lat 70. XX wieku program AZP (Archeologiczne Zdjęcie Polski). Program ten zakładał poszukiwanie w terenie stanowisk archeologicznych, dokumentowanych następnie na kartach ewidencji stanowiska archeologicznego. Integralną częścią takiej dokumentacji były mapy w skali 1:25000 lub 1:10000, na których zaznaczono odkryte stanowiska. W 1981 roku, w ramach przygotowań do realizacji wspomnianego projektu, Marek Jagodziński dokonał odkrycia wczesnośredniowiecznej osady rzemieślniczo-handlowej w Janowie Pomorskim. Po korelacji przekazu anglosaskiego żeglarza Wulfstana z odkrytymi w trakcie badań artefaktami i ekofaktami można było z dużym prawdopodobieństwem stwierdzić, że odkryta osada to poszukiwane od XIX wieku Truso.

Karta Ewidencji Stanowiska Archeologicznego autorstwa Marka Jagodzińskiego, wykonana dla osady wczesnośredniowiecznej w Janowie Pomorskim st. 1, w 1982 roku w trakcie badań powierzchniowych prowadzonych w ramach AZP wiosną 1982 roku, już po odkryciu osady przez autora karty w 1981 roku.

Od 1982 roku przeprowadzono liczne badania wykopaliskowe, które swym zakresem objęły wszystkie wyróżnione strefy osady – portową, centralną i peryferyjną. Przeprowadzono zarówno rozpoznawcze badania sondażowe, jak i szerokopłaszczyznowe wykopaliska. Badania wykopaliskowe prowadzone były w latach 1982-1991 oraz 2000-2008. W czasie, kiedy nie prowadzono badań terenowych, czyli w latach 1992-1999, szczegółowemu opracowaniu poddano wyniki badań terenowych.

Odkrywca Truso – Marek F. Jagodziński oraz Aleksander Gieysztor na terenie osady w trakcie badań wykopaliskowych. Lipiec 1987 r.

Położenie osady w Janowie Pomorskim, utożsamianej z Truso oraz wcześniejsze propozycje lokalizacji tego emporium (źródło: Google Earth, opracowanie J. Jagodziński).

A – Janów Pomorski, 1981 r., M. F. Jagodziński; B – Elbląg, Stare Miasto, 1937 r., B. Ehrlich; C – Elbląg/Pole Nowomiejskie, 1937 r., W. Neugebauer; 1961 r., J. Żak; 1961 r. G. Labuda 1961,; D – Przezmark, 1854 r., Neumann; E – ujście rzeki Elbląg, 1878 r., A. Kolberg; F – Hansdorf (obecnie Janów Pomorski) 1868 r., S. Anger; G – północne przedmieścia Elbląga, 1894 r., R. Dorr; H – Myślęcin, 1925 r., M. Ebert; I – rejon ujścia rzeki Świętej, 1969 r., L. Roppel; J – rejon ujścia rzeki Dzierzgoń do jeziora Drużno, 1964 r. A. Zbierski; K – wieś Drużno, 1963 r., S. Mielczarski; L – Elbląg, okolice ujścia Kumieli, 1974 r., M. Haftka.

Literatura, na podstawie której opracowano informacje znajduje się w zakładce Literatura